Жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау (суицидтік) мінез-құлқының алдын алу жөнінде педагог-психологтың ата-аналарға (заңды өкілдерге) арналған ұсыныстары

Суицид – адамның өз өмірін қасақана, әдейі қиюы.

Суицид мәселесін зерттеу көрсеткендей, кей жағдайларда жасөспірімдер өздерінің проблемаларына ата-аналарының, мұғалімдерінің және басқа да маңызды адамдардың назарын аударту мақсатында осындай қадамға барады. Олар осылайша ересектердің бейжайлығы мен қатыгездігіне, немқұрайдылығына қарсылық білдіреді.

Дер кезінде көрсетілген психологиялық көмек, жылы сөз бен қолдау қиын өмірлік жағдайда тұрған жасөспірімді мұндай қайғылы жағдайдан сақтап қала алады.

Жасөспірім өз-өзіне қол жұмсау туралы тікелей айтуы мүмкін немесе өмірдің мәнсіздігі жайлы ой қозғауы, «менсіз бұл өмір жақсырақ болар еді» деген пікірлер айтуы мүмкін. Төмендегідей сөз тіркестері алаңдатуы тиіс:
«бәрінен шаршадым», «бәрінен де, өзімнен де жек көремін», «бәрін аяқтайтын уақыт келді», «қашан бұл бәрі бітеді екен», «бұлай өмір сүру мүмкін емес».
Сондай-ақ «егер мен болмасам не істер едің?» сияқты сұрақтар, жерлеу туралы ойлар да қауіптің белгісі болуы ықтимал.

Жасөспірімнің барлық қарыздарын қайтарып, дұшпандарымен татуласуға, заттарын таратып беруге ұмтылысы да, әсіресе «маған бұлар енді қажет емес» деген сөздері ерекше назар аударуды қажет етеді.

Балада суицидке бейімділіктің бір немесе бірнеше белгісі байқалса, ата-ана аса мұқият болуы керек:

· Өмірдің мәнсіздігі туралы ойлар, «менсіз бұл өмір жақсырақ болар еді» деген сөздер;
«бәрінен шаршадым», «бәрінен де, өзімнен де жек көремін», «бәрін аяқтайтын уақыт келді», «қашан бұл бәрі бітеді екен», «бұлай өмір сүру мүмкін емес» сияқты сөз тіркестері;
«егер мен болмасам не істер едің?» деген сұрақтар, жерлеу туралы әңгімелер.

· Бұрын жақсы көрген іс-әрекеттерге қызығушылықтың жоғалуы, белсенділіктің төмендеуі, апатия, әлсіздік;

· Сыртқы келбетіне немқұрайдылық, ұқыпсыздық;

· Жалғыздықты іздеу, жақын адамдардан алшақтау;

· Көңіл күйдің күрт өзгеруі, сөзге орынсыз реакция, себепсіз жылау, баяу және мәнерсіз сөйлеу;

· Оқу үлгерімінің төмендеуі, ұмытшақтық;

· Сабақтан қалу, тәртіп бұзу;

· Тәуекелге бейімділік, ойланбай жасалған әрекеттер;

· Денсаулықтың нашарлауы: тәбеттің төмендеуі, әлсіздік, ұйқысыздық, қорқынышты түстер көру;

· Заттарымен немесе ақшасымен салғырт қоштасу, оларды таратып беру, қарыздарын өтеуге тырысу, дұшпандарымен татуласу;

· Өз істерін ретке келтіруге, қорытынды жасауға, кешірім сұрауға ұмтылу;

· Өзін кінәлау немесе керісінше – өзгелерге тәуелділігін мойындау;

· Өлім туралы әзіл немесе философиялық ой айту.

ЕГЕР АТА-АНАЛАР (ЗАҢДЫ ӨКІЛДЕР)

ҚАУІПТІ БАЙҚАСА, НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?

Егер жоғарыда аталған белгілердің кем дегенде біреуін байқасаңыз – бұл өз балаңызға көңіл бөліп, онымен сөйлесудің жеткілікті себебі. Одан «саған қалай көмектесуге болады?» деп сұраңыз, және оның пікірінше, мұны қалай дұрыс істеуге болатынын біліңіз. Жағдайды елемеңіз. Тіпті балаңыз көмектен бас тартса да, оған бұрынғыдан көбірек көңіл бөліңіз.

Өзін пайдасыз, сүйілмейтін сезінетін бала үшін мейірімді ата-ананың қамқорлығы мен ықыласы — ең қуатты демеу. Осындай қарым-қатынас арқылы ғана сіз үмітін үзген баланың жүрегіне жол таба аласыз.

Өмірімен қоштасқысы келетін балалар көбіне терең оқшаулану сезімін бастан кешіреді. Сондықтан олар сіздің кеңестеріңізді бірден қабылдамауы мүмкін. Мұндай сәтте оларға ақыл емес, өз ауыртпалығын бөлісіп айту мүмкіндігі маңыздырақ. Олар көбіне: «Менің өмір сүруімнің еш мәні жоқ» деп айтады. Егер балаңызда депрессия белгілері болса, оған өз ойын ашық айтуға мүмкіндік беріңіз, өзіңіз көп тыңдаңыз.
Сабырмен, түсіністікпен сұраңыз:
«Өмірің не себепті соншалық жаман деп ойлайсың?»
«Бұл сезімдер қашаннан бері пайда болды деп ойлайсың?»
Оларды тыңдауға және талқылауға дайын екеніңізді көрсету – үмітін үзген бала үшін үлкен жеңілдік әкеледі.

Балаңызды не мазалайтынын анықтауға тырысыңыз. Ол үшін:
«Соңғы уақытта сені не алаңдатты?»
«Бұл мәселелер кіммен байланысты болуы мүмкін?» — деген сұрақтар орынды.

Тіпті ең болмашы реніш пен шағымға да мұқият қараңыз. Ешнәрсені елемеңіз. Бала сезімдерін ашық білдірмесе де, ішінен ауыр күйзеліс тартуы мүмкін.

Міндетті түрде мамандардың көмегіне жүгініңіз. Олар мұндай жағдайлар туралы жақсы хабардар және жағдайдың қаншалықты ауыр екенін дұрыс бағалай алады.

Келесі сөздерге ата-аналар қалай әрекет етуі керек?

Өз-өзіне қол жұмсаудың (суицидтік мінез-құлықтың) алдын алу жөніндегі ұсыныстар

Балалардың отбасылық және ішкі мәселелерін ашық талқылаңыз.  

Ата-аналарға арналған ұсыныстар

(Жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау мінез-құлқының алдын алу мақсатында)

· Балаларыңызға өмірде нақты мақсаттар қоюға және соларға жетуге көмектесіңіз.

· Жасөспірімдердің барлық пайдалы, оң бастамаларын сөзбен де, іспен де қолдаңыз.

· Өсіп келе жатқан балаларыңызды көбірек сүйіңіз, оларға көңіл бөліңіз және ең бастысы — олармен қарым-қатынаста нәзіктік пен сезімталдық танытыңыз.

· Балаңызбен үнемі байланыста болыңыз.
Жасөспірім кезеңінде бала ата-анасынан алыстауға ұмтылса да, тұрақты қарым-қатынас пен ашық әңгіме өте маңызды.

· Жасөспірімді мұқият тыңдаңыз!
Әрбір қиын жағдайды назардан тыс қалдырмаңыз, оны баламен бірге талқылаңыз.
Балаңызға өзінің ең ауыр сезімдері мен уайымдарын толық айтып шығуға мүмкіндік беріңіз — бұл оны кінә мен жауапкершіліктің ауыртпалығынан босатуға көмектеседі.

· Балаңыздың өмірі туралы сұраңыз және сөйлесіңіз.
Оның өзіне маңызды болып көрінетін нәрселерге құрметпен қараңыз.

· Балаңызбен қиын жағдайдан жол тауып шыққан, табандылық пен батылдық көрсеткен адамдардың мысалдарын талқылаңыз.

· Балаңызды мазақ етпеңіз және ирониямен сөйлеспеңіз,
егер ол қандай да бір жағдайда әлсіздік танытса — оған қолдау көрсетіңіз, мүмкін болатын шешім жолдарын бірге қарастырыңыз.

· Жұмыстан үйге келген соң әңгімеңізді сын немесе наразылықтан бастамаңыз,
тіпті балаңыз бірдеңені дұрыс істемесе де.
Алдымен оның іс-әрекеттеріне, күнделікті өміріне қызығушылық танытыңыз, сұрақ қойыңыз.
Есік ашылған сәтте айтылған ескерту мен жылы әңгіме барысында айтылған ескерту – мүлде бөлек әсер қалдырады!

· Жасөспірімдермен қарым-қатынаста келісім мен түсіністікке негізделген тәрбие тәсілі тиімді.
Егер тыйым салу қажет болса, оның себебін түсіндіруге уақыт табыңыз.
Ал егер бала қарсылық білдірсе, екі жаққа да қолайлы шешім табуға тырысыңыз.

· Ең бастысы — балаңызды қандай болса, сол күйінде қабылдай біліңіз.
Себебі дәл ата-ананың қарым-қатынасы баланың тұлға ретінде қалыптасуына тікелей әсер етеді.
Қиын сәтте жанында мейірімді әрі сүйіспеншілікке толы адамның болуы — өмірді сақтап қалуы мүмкін.

Шұғыл жағдайда қайда жүгінуге болады:

«Ақмола облысы білім басқармасының психологиялық қолдау орталығы» КММ
Сенім телефондары:
�� 44-53-23, 8-708-044-53-23